Эксперт ни өчен нәкъ менә өлкәннәрнең хезмәттәшлеге баланың гармонияле үсешенә ачкыч булып торуын аңлатты.
Хәзерге балалар белем һәм тәрбияне аерым карау мөмкин булмаган шартларда үсә. Мәктәп һәм гаилә баланың шәхесе ачыла торган бердәм экосистема формалаштыра. Казан федераль университеты Психология һәм мәгариф институтының педагогик психология кафедрасы доценты Евгения Шишова ата-аналарның һәм педагогларның төп роле, өлкәннәр еш кына нинди хаталар ясый һәм балаларның киләчәге өчен конструктив диалог төзү турында сөйләде.
Психолог әйтүенчә, ата-аналар һәм укытучылар – бала үсешенең ике төрле, әмма үзара бәйле пространствосын булдыручы архитекторлар. Аларның миссиясе аерылгысыз, ата-ана – гаилә, традицияләр, кыйммәтләр һәм бәйләнешләр дөньясына юл күрсәтүче, ә педагог – балага социаль мохиттә үз урынын табарга ярдәм итүче фасилитатор.
“Совет психологы, мәдәни-тарихи теория исемен алган психологиядә тикшеренү традицияләренә нигез салучы Лев Выготский идеяләренә таянып, психик үсешне социаль вәзгыятьтән тыш карарга мөмкин түгел. Баланың нәкъ менә өлкәннәр белән үзара хезмәттәшлегендә якын үсеш зонасы формалаша, анда аның үсеш потенциалы салынган», – дип сөйләде Евгения Шишова.
Бүген бу фикер балалар психологиясе өлкәсендә Америка белгече Ури Бронфенбреннерның экологик моделендә дәвам итә. Бала күп төрле системалар контекстында карала, ә ата-ана һәм укытучылар – тәрбия векторын билгеләүче төш. Шуңа күрә төп бурыч булып бербөтен тәрбия-белем бирү экосистемасы булдыру тора, анда гаилә һәм мәктәп көндәшләр буларак түгел, ә партнерлар буларак эш итә.
“Ата-аналар – мәхәббәт, куркынычсызлык һәм ышанычның беренче чыганагы. Нәкъ менә гаиләдә әхлакый-этик ориентирлар, мәдәни традицияләр һәм нигез җайланмалар салына. Әтиләр һәм әниләр баланың көчле һәм йомшак якларын башкалардан яхшырак беләләр, шуңа күрә аларның иң мөһим миссиясе – ярдәм итү, эчке потенциалны ачарга ярдәм итү һәм эмоциональ яктан уңай атмосфера тудыру», – диде эксперт.
Шул ук вакытта артык кайгырту да зыянга булырга мөмкин. Гиперопека, психология укытучысы әйтүенчә, мөстәкыйль булу мөмкинлегеннән мәхрүм итә, өйрәнелгән ярдәмсезлекне формалаштыра һәм инициатива, җаваплылык үсешенә комачаулый. Олылар бала аша үзләренең тормышка ашмаган хыялларына ирешергә тырышканда, ата-ана амбицияләре проекциясе дә җимергеч була, бу кечкенә шәхеснең уникаль мәнфәгатьләрен һәм сәләтләрен ачуга комачаулый.
“Тагын бер типик хата – таләпләрнең килештерелмәве. Әгәр дә әни һәм әти төрле өметләр белдерсә, бала ике юллама ала, бу борчылуны арттыра һәм манипуляцияләргә омтылышны формалаштыра. Тотрыклылыкны һәм мохитне алдан белеп торуны саклап, тәрбиянең бердәм стратегиясен эшләү мөһим”, – диде Е.Шишова.
Хәзерге педагог – белем иясе генә түгел. Укытучының төп бурычы – баланы тәнкыйди фикерләүне үстерергә, командада эшли белергә һәм күнекмәләр формалаштырырга өйрәтү.
“Нәкъ менә педагог аша белем бирү мохитенең потенциалы ачыла. Аның шәхси сыйфатлары, һөнәри осталыгы һәм хезмәттәшлеккә әзерлеге мәктәпнең үсеш пространствосы яки стресс чыганагы булачагын билгели», – ди белгеч.
Педагогларның иң киң таралган хаталары арасында Евгения Шишова ата-аналарга карата диалогны блоклаучы гаепләү позициясен («сезнең балагыз тәрбиясез»); балаларның индивидуаль үзенчәлекләрен игътибарсыз калдыру; балаларда фиксацияле фикерләү формалаштыручы ярлыклар тагуны («аңа математика бирелми») аерып күрсәтте.
“Баланың тырышлыгын күрү, аның прогрессын бәяләү һәм көчле якларын ачыкларга ярдәм итү күпкә нәтиҗәлерәк”, – дип сөйләде доцент.
Ата-аналарның мәктәп тормышына җәлеп ителүе укучының академик уңышларына турыдан-туры йогынты ясый, ләкин моның өчен партнерлык диалогын җайга салырга кирәк.
“Мин-әйтелмәләр”не гаепләү формулировкалары урынына кулланырга киңәш итәм. Мондый якын килү киеренкелекне киметә һәм хезмәттәшлеккә юл ача», – дип киңәш итте психология укытучысы.
Ата-аналар һәм укытучылар арасында каршылыклар котылгысыз, һәм монда төп момент булып эмоцияләрне конструктив диалогка күчерә белү тора. Баланы тыңларга, аңа фикер алышуда катнашырга һәм үз фикерен белдерергә мөмкинлек бирергә кирәк. Әгәр вәзгыять тупикка керсә, Е.Шишова коммуникацияне җайга салырга ярдәм итәчәк мәктәп психологы яки социаль педагогны тоташтырырга киңәш итә.
Традицион бурычлар белән беррәттән, бүген игътибар үзәгенә цифрлы мохит чыга. “Цифрлы балалар” медиа бәйлелек, кибербуллинг һәм мәгълүматның артык булуы куркынычлары белән очраша. Ата-аналар һәм укытучылар аларда медиаграмотлык һәм тәнкыйди кабул итү күнекмәләрен формалаштырырга тиеш.
“Социаль-эмоциональ компетенцияләрне үстерү дә актуаль. Аралаша белү, эмпатия күрсәтү, командада эшләү – бу күнекмәләр киләчәк тормыш өчен нигез булып тора”, – ди эксперт.
Шунысын да билгеләп үтәргә кирәк, төп тәрбия коралы шәхси үрнәк булып кала. Әгәр укытучы үзара ихтирам турында, ә ата-ана мәктәп турында кимсетеп сөйләсә, бала каршылыклы сигналлар ала. Шуңа күрә гаилә һәм мәктәп кыйммәтләренең килешенгәнлеге – гармонияле үсешнең мөһим шарты.
“Һәр бала сәләтле, бары тик сәләт төрлечә күренә – спортта, музыкада, математикада, аралашуда. Өлкәннәрнең бурычы – кечкенә кеше үз потенциалын ача алырлык пространство булдыру һәм аны ишетү”, – дип йомгаклады белгеч.
Материалны өлешчә яки тулысынча күчереп бастырганда, шулай ук цитаталар китергәндә КФУ матбугат хезмәтенә сылтама ясарга кирәк.
Авторы: Әминә Морат, КФУның мәгълүмати сәясәт департаменты, фото: Александр Кузнецов